Cây Xà cừ (Khaya senegalensis A.Juss) Thuộc họ Xoan (Meliaceae)

Xà cừ hay sọ khỉ (danh pháp hai phần: Khaya senegalensis) là một loại cây thuộc Họ Xoan (Meliaceae). Cây Xà cừ mọc ở Benin, Burkina Faso, Cameroon, Cộng hòa Trung Phi, Chad, Bờ Biển Ngà, Gabon, Gambia, Ghana, Guinea, Guinea-Bissau, Mali, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, Sudan, Togo, và Uganda.

Là cây đại mộc có thể cao từ 35–40 m, đường kính cây có khi đạt đến 2m., tán lá rậm, cành nhiều, cành non cong xuống. Lá kép lông chim một lần chẵn, cụm hoa chùm tán, hoa nhỏ màu trắng có 4 cánh nhỏ màu trắng dính nhau, mùa hoa tháng 4-5. Quả nang nhỏ, chín tháng 10, khi chín bung thành 4 mảnh. Vỏ cây màu xám nâu, vỏ nứt đồng tiền khoanh tròn như cái sọ nên cây còn có tên là sọ khỉ.

Đặc điểm nhận biết:

– Cây gỗ lớn, cao > 25m và đường kính có thể > 1,5m. Thân trơn, lúc non vỏ nhẵn, lúc già bong vẩy trơn. Tán lá rộng.

– Lá kép lõng chim chẵn, mọc cách mang 3 – 6 đôi lá chét. Lá chét hình trái xoan dài, đầu gần trơn có mũi lồi ngắn, đuôi nêm, lá thường có kích thước dài 6-12cm, rộng 3-5cm. Mép lá nguyên, mặt trên nhẵn bóng. Cuống lá chét dài 01cm.

– Hoa mọc ở nách lá.

– Quả nang hình cầu, đường kính từ 4-5cm, khi chín vỏ hoá gỗ và nứt thânh 04 mảnh, mỗi ô có >10 hạt. Hạt dẹt, xung quanh có cánh dẹt mỏng.

– Cây có hệ rễ ngang phát triển mạnh.

Đặc tính sinh học và sinh thái học

Cây ưa sáng mọc nhanh, dễ trồng hạt nẳy mầm rất khoẻ, tái sinh hạt và chồi đều mạnh. Cây tăng trưởng rất nhanh, có thể phát triển tốt trên mọi địa hình, mọi loại đất, rất phù hợp với nền đất cát của vùng ven biển miền trung Việt Nam, cây chịu hạn và gió bão rất tốt. Đặc biệt cây có khả năng đề kháng với sâu bệnh rất cao.

Công dụng

– Cây được trồng nhiều từ Bắc vào Nam.

– Cây có gỗ nặng, đẹp, thớ mịn dễ đóng, thường được đóng đồ dùng

– Cây có tán rộng, rậm thường được trồng làm cây bóng mát ven đường.

– Ngoài ra gỗ thường được dùng làm thớt (dụng cụ nấu ăn trong nhà bếp) vì thớ dày, ít mùn.

Cách xử lý hạt giống tạo cây con:

– Hạt cây sau khi được tách ra từ quả, đem phơi khô trong nắng nhẹ khoảng 4-5 nắng, sau đó cất trữ trong bì để nơi khô ráo hoặc bỏ trong chum.

– Khi ươm đem ra xử lý bằng nước nóng 2 sôi + 3 lạnh và ngâm trong vòng 2 giờ đồng hồ sau đó vớt ra rửa chua và đem gieo vãi xuống luống ươm hoặc gieo thẳng vào bầu. Kích thước túi bầu 12x18cm, ruột bầu thành phần đất và phân với tỉ lệ 2 đất : 1 phân.

– Cây có khả năng trồng rễ trần, có thể gieo vãi ngoài luống và chăm sóc đến khi trồng cũng được.

-Cây có chiều cao từ 40 – 50cm thì đem đi trồng, cũng có thể để lâu hơn với chiều cao 0,7-1m thì đem đi trồng với cây gieo ươm thẳng vào luống.

Cách trồng và chăm sóc:

– Hố được đào với kích thước tuỳ thuộc vào chiều cao của cây.

– Sau khi trồng, tấp tủ bằng cây phân xanh tạo độ ẩm, tránh mất nước cho cây. -Nếu trồng cây cao thì phải sử dụng que (1 cây phải sử dụng 3 que) để chống tránh gió thổi bị đổ.

– Quy hoạch trồng cây: Nên bố trí trồng dọc đường đi lại, dọc bờ rào làm cây che bóng.

– Khu vực trồng cây phải có diện tích rộng vừa đủ để cây phát triển (và cây phát triển mạnh hệ rễ ngang). Nếu diện tích hẹp hạn chế sự phát triển của bộ rễ cây dễ bị đổ.

– Có thể trồng thành rừng, trồng xen dọc bìa rừng tự nhiên.

Tại Việt Nam, Xà cừ được du nhập từ Trung Phi từ thời Pháp, được gây trồng rộng rãi để làm cây cảnh quan, cây che bóng vỉa hè, trong công viên, trường học…Hiện xà cừ được trồng rất nhiều ở các đô thị lớn của Việt Nam như: Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng, Ban Mê Thuột, TP Hồ Chí Minh. Gỗ có lõi màu đỏ nhạt, dác màu nâu đỏ, gỗ rắn thớ xoắn, dễ nứt nẻ cong vênh. Gỗ được sử dụng đòng tàu thuyền, làm đồ mộc gia dụng.